Son zamanlarda sık sık sorulan bir soru var: “Hukuk felsefesine ilgi duyuyorum. Ne okumalıyım?” Kimi eski öğrencim, kimi hiç tanımadığım hukuk öğrencileri, hatta yıllardır avukatlık veya yargıçlık mesleği icra eden hukukçular...

Kriz zamanlarında felsefeye ilgi artıyor. Çünkü kriz; sistemin insanları eskisine oranla daha az tatmin etmesini, akıbeti belirsiz bir dönüşümü, alışkanlıkların değişimini ifade ediyor. Artık daha az insan hayatın akışına kendine kaptırmayı kabulleniyor. Belki şöyle demek daha doğru. Olağan dönemde dingin akan bir suyun içinde kendinizi bırakma imkanınız varken, kriz sizi önüne çıkan her şeyi içine katıp birbirlerine çarptırarak sürükleyen bir taşkına bırakıyor. O taşkından kurtulma yolu, her şeyden önce, içinde bulunduğunuz koşulları, taşkının öncesini, kaynağını, nedenini anlamanıza bağlı. Krizin merakı tetiklemesi bundan. Çevrem hukukçulardan müteşekkil olduğundan sık sık ‘hukuk felsefesi’ sorularına muhatap kalmamı yaşadığımız hukuk krizine bağlıyorum.

Bir hukuk krizinden çıkmanın yolu, hukukun dingin dönemlerinde kaleme alınmış metinleri okumak olmayabilir. Hatta hukukun krizini anlayabilmek için tam da hukukun dışına çıkmak gerekiyor olabilir. Ne var ki bu kadar geniş bir bakış için yeterli donanıma sahip olmadığım gibi, doğallıkla, bana sorulan soru da daha kısıtlı bir merakı yansıtıyor.

Yaklaşık yirmi yıldır hukuk felsefesiyle ilgilenen birisi olarak, “ne okuyalım” sorusunu cevaplamaktan kaçacak değilim. Ama şu kaydı düşmem lazım:

1. Sayacağım kitapları, sizi başka kitaplara yöneltmesi umuduyla yazacağım. Dolayısıyla, “liste tamamlandı, bitti bu iş” demek mümkün değil.

2. Bilindik ve siyaset felsefesiyle örtüşen kitapları listeye dahil etmeyeceğim, yani Platon, Rousseau, Hobbes, Locke veya Rawls yazmadım diye bunları tavsiye etmediğimi düşünmeyin. Ama siyaset ve felsefesi ve devlet teorisiyle örtüşen daha az meşhur birkaç kitap olacak.

3. Bir “hukuk kuramı” veya “hukuk felsefesi” listesi oluşturmaya çalışıyor ve listeyi mümkün olduğunca dar tutmaya çalışıyorum, fakat yine de konuyla doğrudan ilişkili değilmiş gibi duran birkaç kitap koymadan edemeyeceğim.

3. Mümkün olduğunca kısa bir liste yapacağım; eksiksiz bir Türkçe hukuk kuramı kitapları listesi çıkarmayı amaçlamıyorum.

4. Kitaplar her halükârda felsefe, sosyoloji, iktisat, tarih ve antropoloji bilgisine yaslanıyor olacak. Bunu muhtemelen kitapları okurken fark edeceksiniz, ama ben şimdiden söylemiş olayım: Bilhassa hukukçu iseniz, okuma listenizde her zaman farklı disiplinlere dair kitaplar olmalı.

5. Elimden geldiğince bir okuma “sırası”nı da gözeterek yazacağım. Ama bu sıra “mutlak” değil.

6. Listede “okumadığım” kitaplar da olacak. Okumadığım kitapları tavsiye ederken hiçbir mahcubiyet hissetmediğimi söylemeliyim. Bu konuda Bayard’ın “Okumadığımız Kitaplar Hakkında Nasıl Konuşuruz?”unu okumanızı tavsiye ederim.

7. Son olarak şunu da söyleyeyim: Liste pek tabii ki benim ufkumla sınırlı. “Keşke şu da olsaydı/Şu da olmalıydı” diyecekler vardır. Muhtemelen haklıdırlar da. Ama en nihayetinde bu, benim listem. Bana fikir soranlar için yazıldı.

Öyleyse, zaman içinde güncellenmek üzere, hukuk felsefesine ilgi duyanlar için bir okuma listesi şöyle olsun:

Gianfranco Poggi, Devlet – Doğası, Gelişimi ve Geleceği, Çev. Aysun Babacan, Bilgi Üni.

Cemal Bali Akal, İktidarın Üç Yüzü, Dost.

Özkan Agtaş, Ceza ve Adalet, Metis.

Michael Sandel, Adalet, Çev. Mehmet Kocaoğlu, Ekşi Kitaplar.

Peter Singer, Pratik Etik, Çev. Nedim Çatlı, İthaki.

Raymond Wacks, Hukuk Felsefesine Kısa Bir Giriş, Çev. Engin Arıkan, Tekin.

K. Akbaş vd., Çağdaş Hukuk Düşüncesine Giriş, İthaki.

Joseph Raz, Özgürlük Ahlakı, Çev. Gürkan Özturan, Özgürlük Ahlakı.

Leo Strauss, Doğal Hak ve Tarih, Çev. Murat Erşen, Petek Onur, Say.

Cennet Uslu, Doğal Hukuk – Doğal Haklar, Liberte.

Gökçe Çataloluk, Hukuk Sistemi ve Autopoiesis, XII Levha.

Mithat Sancar, “Devlet Aklı” Kıskacında Hukuk Devleti, İletişim.

J. Habermas vd., Kamu Vicdanına Çağrı: Sivil İtaatsizlik, Ayrıntı.

Berke Özenç, Hukuk Devleti, İletişim.

Aykut Çelebi (ed.), Şiddetin Eleştirisi Üzerine, Metis.

Engin Topuzkanamış, Hukuk ve Disiplin, XII Levha.

Alain Supiot, Homo Juridicus – Hukukun Antropolojik İşlevi Üzerine Bir Deneme, Dost.

Onur Karahanoğulları, Marksizm ve Hukuk, Yordam.

Jeremy Bentham, Yasamanın İlkeleri, XII Levha.

S. Gürler (ed.), H.L.A. Hart ve Hukuk-Ahlak Ayrımı, Tekin.

Ronald Dworkin, Hukukun Hükümranlığı, Çev. Ertuğrul Uzun, Nora.

Hans Kelsen, Saf Hukuk Kuramı, Çev. Ertuğrul Uzun, Nora.

Lon Fuller, Hukukun Ahlakı, Çev. Engin Arıkan, Tekin.

Benjamin Cardozo, Yargı Sürecinin Doğası, Çev. Muzaffer Dülger, Sedat Erçin, Tekin.

Cemal Bali Akal, Hukuk Nedir?, Dost.

Martin Loughlin, Kamu Hukukunun Temelleri, Çev. Çiğdem Sever, Kıvılcım Turanlı, Dipnot.

Roger Cotterrell, Hukukbilimin Politikası, Çev. Saim Üye, Pinhan.

Bernhard Schlink, Geçmişe İlişkin Suç ve Bugünkü Hukuk, Çev. Reyda Ergün, Dost.

Michael E. Tigar, Kapitalizmin Yükselişi ve Hukuk, Çev. Onur Karahanoğulları, Epos.

Aslan Delice, Antropoloji Penceresinden Hukuk: Basit Toplumlarda Akrabalık, İktidar ve Çıkar İlişkileri, XII Levha.

Simon Roberts, Hukuk Antropolojisine Giriş, Çev. A. Erkan Koca, Birleşik.

Fritjof Capra ve Ugo Mattei, Hukukun Ekolojisi, Koç Üni.

Giorgo Agamben, İstisna Hâli, Çev. Kemal Atakay, Ayrıntı.

Costas Douzinas, İnsan Hakları ve İmparatorluk: Kozmopolitanizmin Siyasi Felsefesi, Çev. Kasım Akbaş, Rabia Sağlam, Bilgi Üni.

Kasım Akbaş, Hukukun Büyübozumu, NotaBene.

Duncan Kennedy, Modern Hukukun Kaderi, Çev. A. Zeynep Yıldırım Türkyılmaz, Dost.

Uğur Dinç, Semantik Doğal Hukuk ve Hukuki Yorum, Legal.