Civil kelimesi ilk bakışta tanıdık gelmekle birlikle okuduğunuz metinlerde kafanızı karıştırabilecek, kimi zaman da tek bir Türkçe karşılık bulamayacağınız bir kelime. Önce sözlük anlamlarına bakalım, sonra hukuk bağlamındaki kullanımını görelim.

1. Vatandaşla, vatandaşlıkla, vatandaşlarla ilgili: civil duties.

2. Vatandaşların kendi aralarındaki ve devletle ilişkilerine ilişkin: government agencies concerned with civil affairs.

3. Askeri veya kilise yapılanmasının dışındaki sıradan vatandaşlara veya olağan topluluğa ilişkin: married in a civil ceremony at city hall.

4. Kabul görmüş toplumsal adetlere uyan, uyum gösteren, nazik, medeni, uygar: a civil reply.

5. Hukuken kabul edilmiş zaman taksimi, takvim yılı: a civil year.

Bir de şu kalıplara bakalım:

civil war: iç savaş

civil death: medeni ölüm (ciddi bir suç işlemiş olma nedeniyle bazı vatandaşlık haklarını kullanamaz hâle gelmek)

Hukuk söz konusu olduğunda civil’in bir anlamı, private ile eştir:

Civil law vs. public law: Özel hukuk vs. kamu hukuku.

Burada civil yerine private law da diyebilirdik.

Aynı şekilde: Civil law vs. criminal law: Özel hukuk vs. ceza hukuku

Bir hukuk sistemini karşılamak üzere kullanıldığında Kıta Avrupası hukuk sistemine karşılık gelir. Türkçede buna “kanun sistemi” de denir. Asıl karşıtlık, Anglo-Sakson veya common law sistemi iledir:

Civil law vs. common law: Kıta Avrupası hukuk sistemi vs. Anglo-Sakson/common law hukuk sistemi

Civil çoğunlukla ceza veya kamu hukuku karşıtlığında “özel hukuk” anlamında kullanılır. Fakat Türkçede/Türk hukukunda kimi zaman “özel” kelimesi düşer. Hukuk mahkemeleri, özel hukuktan kaynaklanan uyuşmazlıkları çözer. Bu durumda özel hukuk anlamına gelmek üzere sadece hukuk kelimesiyle karşılanacak durumlar şunlardır:

Civil procedure vs. criminal procedure: Hukuk muhakemesi (yargılaması) usulü vs. ceza muhakemesi usulü

Burada bir sosyal medya uyarısı üzerine şu notu düşeyim: Hukuk muhakemesi usulü aynı zamanda medeni yargılama usulü olarak da isimlendirilir. Dolayısıyla civil procedure için medeni yargılama hukuku da diyebiliriz. Yeri gelmişken, "civil law" Türkçeye çoğu zaman "medeni hukuk" olarak çevriliyor. Ancak dar anlamıyla medeni hukuk, civil law'un karşılığı değildir. Türkçede veya Türk hukukunda bütün bir özel hukuka "medini hukuk" dendiği de olur. Nitekim "medeni yargılama hukuku"ndaki medeni, özel hukuka atıf yapar. Ancak medeni hukukun bu geniş anlamdaki kullanımı her geçen gün daha az rağbet görüyor. Bu nedenle "civil law"u Türkçeye çevirirken "medeni hukuk"u tercih etmemenizi, okurların bu ifadeden neyi anlayacağını hesap etmenizi tavsiye ederim. Aynısı Türkçe "medeni hukuk"u İngilizceye çevirirken de geçerli. Eğer aile ve kişiler hukuku gibi alanları kastetmek üzere "medeni hukuk"u İngilizceye çevirmek istiyorsanız, "civil law"u tercih ederken biraz düşünmeniz gerekiyor.

Civil court vs. criminal court: Hukuk mahkemesi vs. ceza mahkemesi

Civil case/suit vs. criminal case/suit: Hukuk davası vs. ceza davası

Civil action vs. criminal action: Hukuk davası vs. ceza davası

Örnek:

"Civil actions, on the other hand, are started by private individuals, companies or organizations, for their own benefit.” Alıntı için tıklayınız. 

Civil right, Civil rights

1. Bu iki kalıp kimi zaman eş anlamlıdır ve genel itibarıyla temel haklar, insan hakları veya ilk kuşak insan haklarına karşılık gelecek şekilde kullanılırlar. “Civil” kelimesinin burada yer almasının nedeni, insan hakları düşüncesinin ta Roma döneminden beri (ius civile) yurttaşlıkla ilişkilendirilmesidir. Bu anlamıyla asıl olarak çoğul haliyle kullanılır. Türkçede sivil veya medeni haklar olarak da kullanılabilir. Ancak medeni haklar dediğinizde okurlarınızın Amerikan tarihindeki gelişmeleri ve insan haklarının gelişimini biliyor olduğunu varsaymış olursunuz. Nitekim Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi’nde de aynı ifade vardır: International Covenant on Civil and Political Rights.

2. Kimi zaman özel hukuktan kaynaklanan haklar anlamında kullanılır. Mesela bir “civil action” veya “civil suit”, bir “civil right” ihlali nedeniyle açılır.

3. “Civil rights movement”, 1950’lerin ortalarında başlayan, siyahların beyazlarla eşit haklara sahip olma talebini ifade eden harekettir. Türkçede “Sivil/Medeni Haklar Hareketi” olarak karşılanabilir.

Türkçe kaynak:

Medeni haklar kullanımı için: https://www.amerikaninsesi.com/a/a-17-a-2004-01-19-10-1-87936387/820452.html

Sivil haklar kullanımı için: http://www.usemb-ankara.org.tr/civil_rights_movement/equality.htm

“Civil”in hukuktaki anlamı hakkında daha ayrıntılı bilgi için tıklayınız.